Türkçede kip ekleri iki grupta incelenir: haber kipi dilek kipi. Haber kiplerinde zaman anlamı vardır dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur. Zaman anlamı taşıyan kiplere haber kipi denmesini şöyle açıklayabiliriz. Televizyonda haberleri izlerken spikerin ağzından Tren kazasında üç kişi öldü. (görülen geçmiş zaman) Başbakan yarın yurda dönecek. (gelecek zaman) gibilerinden cümleler duyarız. Bu cümlelerde seyirciye haber verme amacı vardır. Herhangi bir dilek istekrica anlamı yoktur. Seyirci haberleri dinler birtakım olaylardan haberdar olur. Haber spikeri seyirciden herhangi bir şey yapmasını istemez. İşte bu yüzden zaman anlamı taşıyan kiplere haber kipi denmektedir. Haber kipi sözünü duyduğumuzda aklımıza zaman gelmelidir. Türkçede beş temel zaman vardır: geniş zaman şimdiki zaman görülen geçmiş zaman duyulan geçmiş zaman ve gelecek zaman. Haber kipi dendiğinde aklımıza bu beş temel zaman ve bu zamanları karşılayan ekler gelmelidir. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur gelecekle ilgili birtakım tasarılar vardır. Dilek kipinde emir istek gereklilik ve şart anlamları söz konusudur. Dilek kipinin kullanılış amacı karşı tarafı haberdar etmek değildir. Cümleyi söyleyen kişi karşı taraftan bir şeyler ister diler. Dilek kipiyle çekimlenmiş bir cümleyi duyan kişi hemen harekete geçer bir şeyler yapar. Haber kipinde dinleyen kişiler pasiftir fakat dilek kipinde dinleyen kişiler aktiftir. Hadi kahve içelim. (istek kipi) Bu kitabı okumalısın. (gereklilik kipi) gibi dilek kipleriyle çekimlenmiş cümlelerde söyleyen kişi karşısındakinden birtakım isteklerde bulunur. Karşı taraf bu cümleleri duyunca harekete geçer. A) HABER KİPİ EKLERİ 1. Geniş Zaman Kipi (r ar er ır ir ur ür) Sürekli tekrarlanan alışkanlık haline gelen fiiller bu kiple karşılanır. Sabahları erken kalkarım. Konu bitimlerinde mutlaka test çözeriz. Geniş zaman kipinin olumsuz çekiminde kip eki r düşer. izlerim izlerim → izlemem izlemem Normal şartlarda izlerim fiilinin olumsuzunun izlemerim biçiminde olması düşünülür. Fakat böyle olmaz. Geniş zaman eki r düşer. Ek düşmesine rağmen fiildeki geniş zaman anlamı yok olmaz. Geniş zaman kipinin 2. ve 3. kişi olumsuz çekimlerinde kip eki rnin zye dönüştüğü görülür. üşürsünüz üşürsünüz → üşümezsiniz üşümezsiniz Normal şartlarda üşürsünüz fiilinin olumsuzunun üşümersiniz biçiminde olması düşünülür. Fakat böyle olmaz. Geniş zaman eki r fiilin olumsuz çekiminde zye dönüşür. 2. Şimdiki Zaman Kipi (yor) Başlamış ve sürmekte olan fiilleri anlatmak için bu kip kullanılır. Babam bahçedeki ağaçları buduyor. (buda fiili başlamış ve halen sürüyor.) Şimdiki zaman eki yor düzgeniş ae ünlüleriyle biten fiillere geldiğinde bu ünlüleri daraltarak ıiuü biçimlerine dönüştürür. Bu olaya ünlü daralması denir. çınla-yor → çınlıyor (ünlü daralması) gizleyor → gizliyor (ünlü daralması) Şimdiki zaman eki yor ünsüzle biten fiillere geldiğinde araya yardımcı ünlü (ıiuü) girer. Bu olaya ünlü türemesi denir. kaçyor → kaçıyor (ünlü türemesi) kesyor → kesiyor (ünlü türemesi) 3. Görülen Geçmiş Zaman Kipi (dı di du dü tı ti tu tü) Geçmişte yapılan kişinin tanık olduğu gördüğü fiiller bu kiple karşılanır. Kişi tarafından görülmese bile gerçekleştiği kesin olarak bilinen fiiller yine bu kiple karşılanır. Hakan Şükür dünkü maçta iki gol attı. (Kişi maçı stadyumda veya evinde izlemiş gollerin atılışını görmüştür.) 4. Duyulan Geçmiş Zaman Kipi (mış miş muş müş) Geçmişte yapılan kişinin tanık olmadığı görmediği başkasından duyup öğrendiği fiiller bu kiple karşılanır. Hakan Şükür dünkü maçta iki gol atmış. (Kişi maçı stadyumda veya evinde izlememiş Hakan Şükürün iki gol attığını kendisi görmemiş başkasından duyup öğrenmiştir.) 5. Gelecek Zaman Kipi (acak ecek) Henüz gerçekleşmemiş gelecekte yapılacak fiiller bu kiple karşılanır. Maaşımı çekince odun kömür alacağım. Eve ne zaman döneceksin? Gelecek zaman eki acak ecek ünlüyle biten fiillere geldiğinde araya y kaynaştırma ünsüzü girer. Bu olaya ünsüz türemesi denir. anlaacak → anlayacak (ünsüz türemesi) süsleecek → süsleyecek (ünsüz türemesi) B) DİLEK KİPİ EKLERİ 1. Emir Kipi Fiilin yapılmasını emretmek amacıyla bu kip kullanılır. Emir kipinin özel bir eki yoktur. Emir kipi kişi ekleriyle yapılır. Emir kipinin 1. tekil kişi ve 1. çoğul kişi çekimleri yoktur. Emir kipinin 2. tekil kişi çekimi eksiz yapılır. Söylediklerimi defterinize yazın. Çabuk dışarı çık! Eşyaların hepsini yukarı taşısınlar. sus- fiilini emir kipiyle çekimleyelim: ─ ─ sus susun / susunuz sussun sussunlar Kök ve gövde durumundaki fiilleri yalın biçimde kullanmak emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlemek anlamına gelir. Bu sebeple mastar durumundaki fiilleri yazarken fiillerin sonuna mutlaka ya kısa çizgi () ya da mak mek mastar eki getirilir. Mastar durumundaki fiillerin sonuna konulan kısa çizgi () fiildeki ünlünün kalın ya da ince olmasına göre mak mek diye okunur. git biçiminde yazılan bir fiili gitmek diye okuruz. Bu fiili git diye okumak yanlıştır. Çünkü git dediğimizde fiili emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlemiş oluruz. Mastar durumundaki git fiilini git diye okursakSen git. Anlamı ortaya çıkar ki kastedilen bu değildir. Git : mastar durumunda gitmek: mastar durumunda git : emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlenmiş (Sen git. Anlamında) 2. İstek Kipi (a e) Yapılmasını istediğimiz fiilleri bu kiple karşılarız. Fiillere -a -e eki getirilerek yapılır. Okul çıkışında Teknosaya gidelim. Şoför Bey müsait yerde ineyim. gül- fiilini istek kipiyle çekimleyelim: güleyim gülelim gülesin gülesiniz güle güleler İstek kipi eki a -e ünlüyle biten fiillere geldiğinde araya y kaynaştırma ünsüzü girer. Taşıalım → taşıyalım 3. Gereklilik Kipi (malı meli) Fiilin yapılması gerektiğini belirtmek için bu kip kullanılır. Fiillere -malı -meli eki getirilerek yapılır. Taksitleri zamanında yatırmalısın. Gençlere daha hoşgörülü davranmalıyız. çalış- fiilini gereklilik kipiyle çekimleyelim: çalışmalıyım çalışmalıyız çalışmalısın çalışmalısınız çalışmalı çalışmalılar 4. Şart Kipi (sa se) Fiilin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu belirtmek için bu kip kullanılır. Fiillere -sa -se eki getirilerek yapılır. düşün- fiilini şart kipiyle çekimleyelim: düşünsem düşünsek düşünsen düşünseniz düşünse düşünseler Şart kipi eki sa se birleşik cümlelerde ikinci yargının gerçekleşmesini bir koşula bağlar. Azıcık uyusam başımın ağrısı geçer. Şart kipi eki sa se kimi zaman istek dilek rica anlamlarında da kullanılabilir. Televizyonun sesini azıcık kıssan. Yarınki geziye siz de gelseniz. Bu akşam biraz erken uyusak. FİİLLERİN BİRLEŞİK ZAMANLI (KİPLİ) ÇEKİMİ Fiillerin basit zamanlı çekimlerine idi imiş ise getirilerek yapılır. Basit zamanlı fiil: İçinde bir tane kip eki bulunan fiillere denir. Birleşik zamanlı fiil: İçinde iki tane kip eki bulunan fiillere denir. 1. Hikâye Birleşik Zaman (idi) Basit zamanlı fiillere idi getirilerek yapılır. Yürüyorum : şimdiki zaman yürüyordum (yürüyor idim) : şimdiki zamanın hikâyesi Az kalsın önümüzdeki kamyona çarpacaktık. Çocukken denizden korkardım. 2. Rivayet Birleşik Zaman (imiş) Basit zamanlı fiillere imiş getirilerek yapılır. Satacak : gelecek zaman satacakmış (satacak imiş) : gelecek zamanın rivayeti Niçin gelmediğini söyleyecekmiş. Dün bu saatlerde maç izliyormuş. 3. Şart Birleşik Zaman (ise) Basit zamanlı fiillere ise getirilerek yapılır. Gelirim : geniş zaman gelirsem (gelir isem) : geniş zamanın şartı Burada sıkıldıysan başka bir yere gidebiliriz. Kemali görürsen selamımı söyle. * Alıntı